نگاهی به مقوله نوجوانی، اردو و غنی سازی اوقات فراغت

فعالیت های غیررسمی عموماً مؤثرتر و كارآمدتر از فعالیت های رسمی به حساب می آیند و به رشد و تكامل شخصیت مطلوب و تسهیل بخشی رشد و تكامل اجتماعی نوجوانان می انجامد و امكان تفریحی سالم را برای فرد به همراه دارد.

اوقات فراغت، اوقات ایستا و مرگ زمان نیست، حد فاصل دو فعالیت نیست، منقطع از یك فرآیند آموزشی و تربیتی نیست، بلكه ادامه همان جریان و فرآیند است حتی با شدت و اثربخش تر از آن، چرا كه هدف اساسی همه فعالیت های مدرسه، ایجاد انگیزه ها و محرك های لازم برای ادامه رشد و تكامل طبیعی سالم دانش آموزان و امكان كسب معرفت و مهارت های ضروری و ارزش های مطلوب برای بهره مندی از زندگی مطلوب است و در دنیای جدید برای رسیدن به این اهداف مهم دو راه پیش بینی شده است:

یكی از راه ها فعالیت رسمی و محدود به كلاس درس است كه كم و كیف آنها از سوی وزارت آموزش و پرورش تعیین و ابلاغ می شود و معمولاً مدرسه، معلم و دانش آموز از آزادی عمل و ابتكار مطلوب نیز محروم اند. دیگری از طریق فعالیت های غیررسمی كه به كلاس و حتی مدرسه نیز محدود نبوده و بیش از هر عامل دیگر، از میزان علاقه، تجربه و قدرت ابتكار مربیان و دانش آموزان متأثر است. فعالیت های غیررسمی عموماً مؤثرتر و كارآمدتر از فعالیت های رسمی به حساب می آیند و به رشد و تكامل شخصیت مطلوب و تسهیل بخشی رشد و تكامل اجتماعی نوجوانان می انجامد و امكان تفریحی سالم را برای وی به همراه دارد.

متأسفانه در نظام تعلیم و تربیت خود، به شدت از فعالیت های غیررسمی و غیرمستقیم غفلت كرده ایم و به خاطر تب بالای كنكور و كسب موفقیت در دوی ماراتن ورود به دانشگاه كه مهمترین ملاك گزینشش متكی بر حافظه نوجوانان این مرز و بوم است، می بینیم كه چگونه به قرنطینه سازی آموزشی و رشد و تقویت حافظه نوجوانان خود می پردازیم و از رشد و تكامل اجتماعی و شخصیتی و حتی جسمانی آنان از طریق ورزش و همچنین مهارت آموزی غافل شده ایم. امروزه شاهدیم كه علاوه بر عموم مدارس كه در تابستان به تشكیل كلاس های جبرانی و تقویتی و ارائه خدمات آموزشی مشغولند، آموزشگاه های علمی و كلاس های كنكور نیز به كمك اولیا شتافته اند تا فرزندان آنها را در قبولی آزمونهای نفسگیر كنكور تضمین كنند. از آنجایی كه جامعه سالم نیازمند افراد سالم است و نوجوان و جوان سالم، سرمایه سالم و بركت جامعه است، بیایید به جامعه سالم فردایمان بیشتر بیندیشیم، جامعه ای كه سعادت و سلامت نوجوانان و جوان در آن تأمین شدنی باشد. دستیابی به سلامت و سعادت او نیازمند برنامه ریزی است و برای برنامه ریزی هر گروهی، بایستی ابتدا مخاطب شناسی كرد و در این راستا ضروری است دوره نوجوانی را خوب بشناسیم و به این پرسش پاسخ داده شود كه: چرا به دوره نوجوانی تكیه می كنیم و به آن اهمیت قائلیم؟ به نظر بیشتر صاحبنظران تعلیم و تربیت «نوجوانی برزخ میان كودكی و بزرگسالی است»نوجوان در این سن شیفته دستیابی به استقلال است.

دوره نوجوانی دوران تحول و تغییر است، دوره تولد دوباره فرد است. دوره شكل گیری شخصیت فرد است. دوره بی سروسامانی روحی است. دوره نوجوانی، عموماً دوره «زندگانی تشنج انگیز» و دوره «طوفان و فشار» است. دوره شكل پذیری، دوره كسب مهارت ها، دوره تغییرات جسمانی و روانی، دوره تكامل هوشی و ذهنی است، دوره نشاط و شادابی، دوره هدایت و هویت یابی و دوره مسئولیت پذیری فرد است و در نهایت باید گفت: این دوران، « نقطه عطف زندگی » انسان است. با عنایت به ویژگی های این دوران است كه بر توسعه برنامه های غیررسمی (فوق برنامه) در تمامی نظام های تعلیم و تربیت تأكید می شود. چرا كه فعالیت های غیررسمی مانند برگزاری فعالیت های گروهی بر اصول و قواعد و قوانینی استوار است كه بر پویایی، نوگرایی، خودپویایی، نفوذ و انگیزش اعضای گروه تأ كید دارد و اینها نیز از مقولاتی هستند كه در نوجوان مؤثرتر است. اگر سعادت و بهروزی نوجوان ملاك توسعه جامعه سالم باشد، بایستی برای اوقات فراغت او برنامه ریزی شود. به برخی از ویژگی های فعالیت های گروهی غیررسمی كه وجه تمایز آن از فعالیت رسمی مدرسه ای است، می توان به قرار زیر اشاره كرد:

۱- مدیریت پرهیزی به جای تجویزی: محور برنامه، دانش آموز (نوجوان) است و خود بالندگی او مطرح است و مربی فقط تسهیل كننده امور است.

۲- خود آغاز گری و خودفرمانی عضو، محور است و هدایت و نظارت غیرمستقیم و پرهیزی مربیان توصیه می شود. همان گونه كه تا فرمان را دست فرد ندهیم رانندگی یاد نمی گیرد، نوجوان را تا رهایش نكنی، تربیت نمی شود.

۳- فعالیت های گروهی یك كلاس باز است كه فرد باید خود كشف كند و خود دریابد و خود به كار گیرد.

۴- تخلیه هیجانات سرگردان نوجوان، رهایی از احساسات با كسب بینش و دریافت ادراكات جدید همراه با رفتارهای خودمبتكرانه را به دنبال دارد.

۵- رشد عاطفی، توسعه خودپنداری و تعیین نیازهای پرورشی نوجوان را به همراه دارد.

6- موجب ارتقاء آگاهی و رشد فردی، كسب مهارت ها، ارتقای آموزش های اجتماعی و تحصیلی متنوع نوجوان می شود. ۷- نوجوان توانایی ها وشایستگی های خود را كشف و بر آنها وقوف می یابد.

۸- همان گونه كه به هنگام نفس كشیدن نمی توانیم حرف بزنیم و در بیرون دادن است كه می توانیم حرف بزنیم، در فعالیت های غیررسمی است كه دانش آموز فرصت می یابد كه حرف بزند، چرا كه در اینجا برخلاف فعالیت رسمی، هدف انباشتن ذهن او نیست، هدف پرورش روح اوست.

۹- تأكید بر نقاط مثبت و پاداش دهی است و از نقاط منفی، تغافل و از مجازات پرهیز می شود. در پاداش نیز به این اصل بایستی توجه كرد كه: «پاداش بایستی براساس نیازهای ارضا نشده فرد باشد.»

۱۰- آن فعالیت گروهی مطلوب است كه محیط مملو از یادگیری، نقش مربی آسانگری و تسهیل بخشی و دانش آموز خود فرمان و آغازگر باشد. حال در بستر نقادی می توان گفت به میزانی كه فعالیت های گروهی ما و یا تشكیل كلاس های فوق برنامه در تابستان به ملاك ها و ویژگی های یادشده نزدیك باشد، به همان میزان به كسب توفیق در اجرای فعالیت غیررسمی نائل آمده ایم و الا خدای ناكرده به عوض «فرصت سازی»، به «فرصت سوزی» پرداخته ایم.

حال در بستر نقادی می توان گفت به میزانی كه فعالیت های گروهی ما و یا تشكیل كلاس های فوق برنامه در تابستان به ملاك ها و ویژگی های یادشده نزدیك باشد، به همان میزان به كسب توفیق در اجرای فعالیت غیررسمی نائل آمده ایم وگرنه به جای «فرصت سازی»، به «فرصت سوزی» پرداخته ایم. یكی از كامل ترین فعالیت های گروهی كه اثری بس ماندگار در تربیت و شخصیت فرد دارد، برگزاری اردوهای با برنامه و صحیح است، چرا كه:

* اردو لحظه های جدایی از زندگی روزمره است و دگرگونی اساسی هم در این ساعات به وجود می آید، استعدادها را نیز در این جمع شدن ها می توان كشف و تقویت كرد،

* اردو جایگاه معرفی هویت نوجوانان و تصحیح و شكل دادن به این هویت است،

* اردو پنجره باز و روزنه نامحدودی است به سوی طبیعت، معرفت، فرهنگ و شناخت مسایل گوناگون زندگی و روزگار.

* در اردو و هر تشكیلات دیگر،مهم این است كه روح تشریك مساعی، تعاون، ایمان، صداقت و معرفت در بین اعضا به وجود بیاید.

* اصل اردو آشناسازی فرد با طبیعت است.

* اگر انگیزه نوجوان و والدین برای شركت در اردوها كمتر شده، بایستی علت را جستجو كرد. شاید در اردو آموزشهایی داده شده كه فرد احساس می كند در جای دیگر مثل آموزشگاه و مدرسه و مسجد هم می تواند آن آموزش ها را فراگیرد.

* شاید در اردو، آموزش مهارت ها و فنون جای خود را به چیزهای دیگری داده است،چرا كه در اردو «كار» محوریت دارد، مثلاً شمارش درخت در اردو، یافتن انواع سنگ در كنار رودخانه یا دریا، یافتن غذا و تهیه آن یا مخابره با پرچم و یا مخابره با سوت كه مثلاً با یك سوت بیا، با دو سوت قایم شو و اینها كاری است كه هم آموزش است و هم لذت بخش است و موجبات مفرح شدن روح را فراهم می كند و از این باب تفریح هم هست، مگر نه آن است كه هر چیزی موجبات انبساط روح و لذت خاطر انسان را فراهم كند، تفریح است، همان گونه كه حضرت علی(ع) می فرمایند: «بهترین تفریح، كار است» كه در فرهنگ ما این می تواند یك پارادوكس تلقی شود.