رفتار صحيـح با كودكان بيش فعال

رفتار صحيـح با كودكان بيش فعال

"سامانه صدای مشاور تحصیلی"

مشاوره دهنده تخصصي مقالات آموزشی

برای تماس با مشاورین ما از تلفن ثابت با شماره 9099071613  تماس حاصل فرمایید

تماس از ساعت 8 صبح تا 12 شب

حتي ايام تعطيل

رفتار صحيـح با كودكان بيش فعال

در اين مقاله، هفت هدف اصلي به عنوان هفت برنامه مداخله همراه با نحوه مداخله و توصيه‌هايي براي والدين ارائه شده است.


‏ 1. تغيير نگرش و افكار والدين

از آنجا كه تعدادي از انتظارات، باورها، اسنادهاي نامناسب و پيشداوري‌هاي خاص والدين باعث بروز مشكلات ارتباطي والد ـ كودك مي‌شود، لازم است برخي از شناخت‌ها در نخستين مرحله آموزش و درمان اصلاح شوند. آموزش اين مرحله از مداخله توسط مشاور، آموزگار و روان‌شناس به والدين اين كودكان شامل توصيه‌هاي زير است:

بررسي و شروع تغيير باورها / اسنادهاي والدين در مورد خود و كودك.

بررسي و آغاز تغيير مبادلات رفتاري بين‌ والدين و كودك.

رفتار كودك مربوط به يك اختلال است و از روي قصد و عمد نيست.

كودك توانايي يادگيري و موفقيت دارد.

ايجاد احساس سازمان‌دهي و انعطاف‌پذيري در والدين براي تنظيم رفتار كودك.

كودك مجموعه‌اي از توانايي‌هاي منحصر به فرد را دارد كه اين ويژگي‌ها ارزشمند هستند.

والدين، ديگر اعضاي خانواده را در تشخيص و درك اختلال نارسايي توجه / بيش فعالي ياري دهند.


‏ 2. گوش دادن و صحبت كردن

* چگونه به صحبت‌هاي كودكان دچار اختلال نارسايي توجه / بيش فعالي گوش دهيم و با آنها صحبت كنيم؟

باز نگه داشتن پل ارتباطي ميان والدين و كودك فوق‌العاده مهم است و موجب مي‌شود اختلاف‌ها و تعارض‌هاي ميان والدين و كودك به شكل مؤثري از ميان برداشته شود و از وخيم‌تر شدن روابط ميان آنها جلوگيري كند. براي آموزش اين مرحله از مداخله موارد زير پيشنهاد مي‌شود:

رويه خود را با سن و ميزان بلوغ كودك متناسب كنيد.

در هنگام صحبت با كودك ارتباط چشمي با او داشته باشيد.

با جملات ساده صحبت كنيد و از كلماتي كه كودك آنها را نمي‌فهمد، استفاده نكنيد.

به زبان رفتار گوش دهيد. براي چند لحظه خود را به جاي كودك بگذاريد. سعي كنيد هدف او را از بروز چنين اعمالي كشف كنيد و براي گوش دادن به صحبت‌هاي كودك خود وقت بگذاريد.

آرام ولي محكم صحبت كنيد. اگر معمولاً هنگامي كه كاري از كودك‌تان مي‌خواهيد صداي‌تان را بلند مي‌كنيد، كودك مي‌آموزد تا هنگامي كه صداي‌تان را به حداكثر نرسانده‌ايد، به شما بي‌توجهي كند.‏

از جملات پرسشي اجتناب كنيد. وقتي به كودك‌تان مي‌گوييد «چطور لباس‌هايت را جمع كني؟» اگر پاسخ دهد «حالا نه!» متعجب نشويد.

اگر بگوييد «مي‌آيي حالا اطاقت را مرتب كنيم؟» اين فرصت را به او داده‌ايد تا بگويد «نميام!». پس از جملات قاطع استفاده كنيد تا كودك به‌طور دقيق بداند چه كار بايد بكند و به علاوه آن را چه موقع، كجا و چگونه انجام دهد.

احساس‌تان را به كودك بگوييد. بدون اينكه مستقيم از كودك انتقاد كنيد، به او بگوييد كه در مورد اعمال و رفتارش چه احساسي داريد. براي مثال: «به خاطر اينكه موهايت را شانه نمي‌كني واقعاً ناراحتم» يا «وقتي به موقع نمي‌خوابي، واقعاً نگران مي‌شوم». اگر از جملاتي استفاده كنيد كه به جاي كودك به خودتان اشاره كند، مي‌توانيد از انتقاد، سرزنش يا حمله كردن به كودك بپرهيزيد و احساسات خود را به‌طور مؤثري بيان كنيد.

توماس گوردون، روش مؤثري براي برخورد با رفتارهاي چشمگير پيشنهاد مي‌كند. وي از «پيام‌هاي من» صحبت مي‌كند. منظور اين است كه هنگامي كه از كودك رفتاري نامناسب سر زد، مي‌توانيم احساس خود را در برابر اين امر ابراز كنيم. از اين طريق كودك احساس مي‌كند او را جدي گرفته‌ايم.

‏ نزاع: كودك، يك ساعت ديرتر از موعد مقرر به خانه باز مي‌گردد.

‏ پيام من: من واقعاً از بازگشت تو احساس راحتي مي‌كنم، نگران شدم.

با به كارگيري اين روش شما به كودك خود فرصتي مي‌دهيد كه خود به تنهايي به اشتباهاتش پي ببرد.

خواسته‌هاي خود از كودكتان را بدون توجه به حرف‌هاي او چندين بار تكرار كنيد. اين روش «سوزن گرامافون گير كرده» نام دارد.


‏ 3. توجه مثبت به كودك

تنها زماني مي‌توانيد با موفقيت براي فرزند خود حد و مرز قوانين را تعيين كنيد كه به نكات مثبت او توجه كنيد. مؤثرترين راه براي آموزش رفتار خوب، شكل دادن رفتار يا تحسين است. اگر والدين هنگام تحسين كودك خود، راهنمايي‌هاي زير را به كار بندند، متوجه خواهند شد اين كار به عنوان يك روش تربيتي و انضباطي بسيار مؤثر است.

براي آموزش اين مرحله از مداخله موارد زير پيشنهاد مي‌شود:‏

به كودك خود بگوييد كه كدام صفات او را مي‌پسنديد. دست‌كم چند بار در روز كودك خود را تحسين كنيد. براي مثال، «آفرين! نقاشي‌ات قشنگ شده»‏

به فرزند خود جرأت دهيد و نشان دهيد به نكات مثبت او اطمينان داريد.

دلسرد كردن: تو واقعاً اتاقت را مرتب كردي ولي خيلي بد مرتب شده.

جرأت بخشيدن: تو واقعاً اتاقت را خيلي خوب مرتب كرده‌اي.

رفتار كودك خود را تحسين كنيد، نه شخصيت او را. به كودك نگوييد «چه دختر يا پسر خوبي!». زيرا اين جمله بدين معناست كه هدف، عبارت است از خوب بودن در تمام اوقات. به جاي آن مي‌توانيد از جملاتي مانند «از نقاشي كه كشيدي خيلي خوشم آمد» استفاده كنيد.

گفتن عبارت «چه دختر يا پسر خوبي» نمي‌تواند احساس مشخصي را به كودك القاء كند. هرچه تحسين شما اختصاصي‌تر باشد، كودك درست بودن كارش را بهتر درك مي‌كند.

به‌طور مناسب و مقتضي تحسين كنيد. براي دريافت پاسخ‌هاي بهتر، نوع تحسين را با سن و اخلاق كـــودك متناسب كنيــد. براي نمونه در آغوش گرفتن، بوسيدن، نوازش كردن و ديگر نشانه‌هاي عمــلي محبت همراه با كلمـــات مهرآميز براي كودكان مناسب‌تر هستند.

ولي به ايــن نكته توجه داشته باشيد كه هميشــه از جملات متنــوعي براي اين كار استفاده كنيد، زيرا كودك بعد از مدتي از جملات تكراري خسته مي‌شود.‏

‏*‌ بازخورد فوري نشان دهيد و رفتار كودك را براي موفقيت‌هاي كوچكتر ناديده نگيريد. براي تقويت اثرات تحسين مي‌توانيد جايزه‌اي را نيز با آن همراه كنيد. به كودك خود بگوييد كه از كدام كارش خوشحال شده‌ايد و او وعده هديه‌اي را بدهيد، ولي هديه دادن را براي زمان‌هاي خاص بگذاريد تا كودك هميشه منتظر آن نباشد.‏

‏* كودك را با فرزندان ديگر خود مقايسه نكنيد.

* به طور مساوي براي فرزندان خود وقت بگذاريد.

* همكاري را تقويت كنيد. فعاليت‌ها و بازي‌هايي را انتخاب كنيد كه در آن اعضاي خانواده بتوانند شركت كنند. مانند: تخته‌بازي، جورچين و ...‏



‏4.‌ توانايي صدور دستورهاي مؤثر و مناسب

كودكان دچار اختلال كمبود توجه/ بيش فعالي در كنترل حواس خود ناتوان هستند. بدين ترتيب وقتي مي‌خواهيد كودك رفتار خاصي داشته باشد و يا كار خاصي انجام دهد، بايد حواس خود را متمركز كند. براي آموزش اين مرحله از مداخله موارد زير پيشنهاد مي‌شود:‏

‏*‌ محيط خانه را بازسازي كنيد. فعاليت‌ها و شلوغي‌ها و تماس‌هاي تلفني غيرضروري را كاهش دهيد و تلويزيون را خاموش كنيد.‏

براي تقويت توجه كودك ابتدا از بازي «نگاهتو برنگردون» استفاده كنيد. بدين ترتيب كه شما و كودك‌تان به چشمان يكديگر خيره شويد، هركس زودتر خسته شود و نگاهش را برگرداند، بازنده است. پس از اينكه كودك خيره شدن را به خوبي ياد گرفت، به او بياموزيد حواسش را روي كسي كه در حال صحبت كردن است، متمركز كند يا به عبارتي «رادارش را روي او قفل كند». براي اين كار از بازي «رادار» استفاده كنيد.

هنگام غذا خوردن به طور عمد ترتيبي بدهيد تا افراد مختلف صحبت كنند و ببينند آيا كودك اين بازي را درست انجام مي‌دهد يا نه. فراموش نكنيد كه در صورت انجام درست اين تمرين، كودك را تحسين كنيد.‏

‏*‌ مطمئن شويد كودك‌تان وظايفش را متوجه شده و از او بخواهيد دستور را با صداي بلند تكرار كند.‏

‏* دستورهاي ملموس و كوتاه را از كودك بخواهيد و در يك زمان چند دستور ندهيد. به عنوان مثال، خواسته‌هايي همانند «بچه خوبي باش» يا «اتاقت را جمع كن» بسيار مبهم است و مي‌توان از جملاتي مانند «فوراً اسباب‌بازي‌هايت را در جعبه بريز» استفاده كرد.‏

براي انجام كارها از كودك خواهش نكنيد. اگر شما در مورد مسأله‌اي از كودك خود خواهش كنيد، بايد انتظار جواب «نه» را داشته باشيد.‏


‏5.‌ آموزش نحوه انجام فعاليت‌ها به كودك

والدين هميشه مشتاق هستند كودك بتواند از خودش مراقبت كند، رفتارش را كنترل كند و رفتاري مسئولانه داشته باشد.

براي اينكه به طور مؤثر والدين اين كودكان باشيد، بايد يك مدير مؤثر باشيد. زيرا شما در حال اداره فردي هستيد كه سطح خود كنترلي‌اش پايين است. تعامل شما با كودك بايد ثابت و قابل پيش‌بيني باشد. براي آموزش اين مرحله از مداخله، موارد زير پيشنهاد مي‌شود:‏

‏*‌ فعاليت‌هاي را انتخاب كنيد كه كودك قادر به انجام آنها باشد. اين موضوع به او احساس مسئوليت مي‌دهد و اعتماد به نفس او را تقويت مي‌كند.‏

‏* قوانين بايد به صورت شفاف و خلاصه شده باشد. كودك بايد به طور دقيق بداند شما چه انتظاري از او داريد.‏

‏* وظايف را به مراحل كوچك‌تر تقسيم كنيد.

* به كودك خود بگوييد كه چه كاري را بايد انجام بدهد، نه اينكه چه كاري را نبايد انجام بدهد.‏زيرا بايد به اين كودكان شروع راه‌ را نشان دهيم، نه اينكه آنها را متوقف كنيم.‏

‏*‌ به كودك علامتي نشان دهيد كه به او بفهماند زمان شروع كارش است.‏

‏*‌ از كودك بخواهيد به شما بگويد در شروع، وسط و پايان چه كارهايي را انجام داده است.‏

‏*‌ از كودك بخواهيد فعاليت‌هاي كوچكي را براي شما انجام بدهد. براي مثال، مداد يا كاغذي را براي شما بياورد. در طول اين زمان هر بار يك دستور به كودك بدهيد. در طول روز مي‌توانيد چندين بار اين كار را انجام دهيد. اين كار احساس مسئوليت بيشتري به كودك مي‌دهد و سبب تقويت اعتماد به نفس وي مي‌شود.‏

‏*‌ يك ساختار زماني ثابت را براي غذا خوردن، انجام تكاليف، تلويزيون نگاه كردن، بيدار شدن و به رختخواب رفتن تنظيم كنيد، زيرا زمان‌هايي كه تنظيم نشده باشد، باعث تشديد اختلال در اين كودكان مي‌شود. يك ساعت بزرگ در اتاق كودك و چند ساعت در خانه داشته باشيد.‏

‏* براي انجام كارهايي كه به توجه و يادگيري نياز دارد، وقت استراحتي تعيين كنيد.‏

‏* به كودك اجازه دهيد انرژي‌هاي اضافي خود را با انجام بعضي از ورزش‌هاي فيزيكي تخليه كند. كودك را در كلاس‌هاي ورزشي ثبت‌نام كنيد، زيرا ورزش تمركز را بهبود مي‌بخشد و جريان انتقال‌دهنده‌هاي عصبي را افزايش مي‌دهد. پونتم درباره ورزش به عنوان يك درمان متناوب براي اختلال كمبود توجه/بيش‌فعالي معتقد است تأثير ايروبيك بر روي مغز مشابه ريتالين يا ديگر داروهاي تحريك‌زاي رواني است كه تأثيري موقتي دارند. اين ورزش مي‌تواند تأثيرات مثبت ديگري بر سلامت رواني و فيزيكي كودك شما داشته باشد. پژوهشگران دانشگاه ايلي‌نويز براساس مطالعات خود دريافته‌اند فعاليت‌هاي خارج از خانه مانند استفاده از اوقات فراغت، رفتن به پارك، شهربازي، ورزش و ... براي اين كودكان مفيد است. طبق مطالعاتي كه در سپتامبر 2004 در مجله آمريكايي سلامت عمومي انجام شد، نتيجه اين درمان روي كودكان 18-5 ساله، كاهش شديد علائم را نشان مي‌دهد.‏

‏*‌ تكاليف مدرسه را به طور روزمره مرور كنيد و از آموزگار بخواهيد كارهاي كلاسي كودك را براي شما بفرستد.‏

‏* زمان مشخصي را براي انجام تكاليف انتخاب و براي انجام تكاليف روزمره جدولي تهيه كنيد. به عنوان مثال، شنبه‌ها، رياضي و فارسي.‏

‏*يك مكان آرام تعيين كنيد تا كودك تكاليف مدرسه را در آنجا انجام دهد و كتاب‌ها و دفترهاي مدرسه‌اش را هر شب پيش از خواب در آنجا قرار دهد و صبح، هنگام رفتن به مدرسه آنها را فراموش نكند. ‏

‏*تكاليف را بازبيني كنيد. صحت و نظم و ترتيب آنها را بررسي كنيد و به كودك خود تذكر دهيد اگر تكاليفش را انجام دهد، به او پاداش مي‌دهيد. به عنوان مثال «وقتي تكاليفت را انجام دادي، مي‌توني كارتون تماشا كني.»‏

‏*كودك را در انجام تكاليفش راهنمايي كنيد. ولي خودتان تكاليف را انجام ندهيد.‏

‏*با ايفاي نقش، كودك‌تان را آموزش دهيد. اين موقعيت‌ها مي‌تواند شامل دعوت يك دوست به بازي، صحبت با تلفن، خوش‌آمدگويي به مهمان، گفتگو با كودكان و ... باشد.‏

‏*تمرين، تمرين، تمرين: در هر مهارتي تمرين نقش عمده‌اي را در رسيدن به موفقيت ايفا مي‌كند. بنابراين به كودك اجازه دهيد فرصت‌هاي خود را بيابد و با توجه به آن مهارت‌ها موفقيت كسب كند. ‏



‏6 . يادگيري، تشويق و تنبيه در زمان‌هاي مناسب ‏

پاداش و تشويق براي رفتار مطلوب، يك تقويت‌كننده محسوب مي‌شود. كودك نسبت به كاري كه انجام داده، احساس خوبي پيدا مي‌كند و در نتيجه آن كار را تكرار كند. حال اين پرسش شكل مي‌گيرد: چه وقت و چگونه مي‌توانيم از پاداش و تشويق استفاده كنيم؟ براي اين مرحله از مداخله موارد زير پيشنهاد مي‌شود:‏

‏*بررسي كنيد. به پاداش‌ها تنوع ببخشيد. براي كمك به تصميم‌گيري در مورد پاداش، خواسته‌هاي كودكتان را بررسي كنيد. مي‌توانيد از كودك خود پرسش‌هاي زير را بپرسيد:‏

ـ اگر بتواني سه آرزو بكني، آنها كدامند؟

ـ اگر 50 تومان پول داشته باشي، با آن چه كار مي‌كني؟

ـ اگر بنا باشد فقط يك چيز از بابا بخواهي، آن چيست؟

ـ اگر بنا باشد فقط يك چيز از مامان بخواهي، آن چيست؟

ـ چه برنامه‌اي را مي‌خواهي با دوستانت انجام دهي؟

به عنوان مثال، به سينما بروي، بازي كني، بستني قيفي بخري و ...‏

‏*پاداش‌ها و امتيازها را تنها در جريان يا بلافاصله پس از بروز رفتار مطلوب ارائه كنيد.‏

‏*هنگامي كه پاداش يا امتيازات مي‌دهيد، از كلمات مثبت و تشويق‌كننده و نيز از ناز و نوازش استفاده كنيد.‏

‏*گاهي اوقات جلوتر به كودك بگوييد براي گرفتن پاداش و امتياز از او چه رفتار مطلوبي را انتظار داريد.‏

‏*از اقتصاد پولينه‌اي (ژتوني) استفاده كنيد. به عنوان مثال، برچسب‌هاي ستاره‌دار و يا اشياء رنگي را انتخاب كنيد و در مقابل انجام كار درست يك ژتون به كودك بدهيد و در مقابل انجام كار اشتباه، يك ژتون از او بگيريد و مثلاً، در ازاي جمع‌آوري پنج ژتون يك هديه به او بدهيد.‏

‏*سعي كنيد به جاي تنبيه بدني، از روش‌هاي ديگر نظير تصحيح بيش از حد، محروم كردن و شكل‌هاي ديگر تنبيه نظير گرفتن برخي امتيازها استفاده كنيد.‏

‏*از تصحيح بيش از حد استفاده كنيد. براساس اين روش، از كودك مي‌خواهيد رفتار ناشايست خود را اصلاح كند. به اين مثال توجه كنيد: كودك شما روي ديوار نقاشي مي‌كشد. به او بگوييد «ديوار كثيف شده است و بايد آن را تميز كني تا دوباره قشنگ شود».‏

‏*از روش محروم كردن استفاده كنيد. در استفاده از اين روش به نكات زير توجه كنيد:‏

ـ محل محروميت را به دقت انتخاب، و از امنيت و سلامت آن اطمينان حاصل كنيد. براي مؤثر بودن اين روش، كودك بايد احساس كند چيزي را از دست مي‌دهد. بنابراين، محل محروميت بايد خسته‌كننده باشد(البته نبايد تاريك يا ترسناك باشد). به عنوان مثال، برخي والدين در بسياري از مواقع كودك را براي تنبيه به اتاق خود مي‌فرستند، اما كودك در اتاقش به بازي يا كارهاي ديگر مشغول مي‌شود. پس نخست نتايج تنبيه را بررسي كنيد.‏

ـ مدت زمان محروميت را بر حسب سن كودك تعيين كنيد. گذراندن دوره‌هاي طولاني در يك اتاق يا محروم شدن از بيرون رفتن از خانه براي چند هفته سازنده نيست و كودك را آزرده مي‌كند. معمولاً يك محروميت كوتاه‌مدت، خيلي مؤثرتر است. يك كودك در ازاي هر سال از سنش، يك دقيقه محروم مي‌شود.

بر اين اساس، براي يك كودك چهار ساله، چهار دقيقه و براي يك كودك پنج ساله، پنج دقيقه و ... كافي است.‏

ـ اجازه ندهيد دوره محروم شدن، راهي براي دور ماندن از مسئوليت‌ها باشد. پس از به پايان رسيدن زمان محروميت، از كودك بخواهيد كاري را كه پيش از تنبيه بايد انجام مي‌داد، انجام دهد يا رفتار مناسبي نشان دهد.‏



‏7. رژيم غذايي و داروها‏

اختلال كمبود توجه/ بيش‌فعالي با رژيم غذايي در ارتباط است. تغذيه نامناسب و حساسيت‌هاي غذايي ممكن است اين اختلال را افزايش دهد.‏

براي اين مرحله از مداخله موارد زير پيشنهاد مي‌شود:‏

‏*از پزشك در مورد رژيم غذايي مناسب كودك خود اطلاعات كسب كنيد.‏

‏*در وعده‌هاي غذايي نظم زماني ايجاد كنيد.‏

‏*اندازه‌گيري دقيق وزن و قد كودك را دنبال كنيد.‏

‏*‌ از مواد غذايي پروتئيني از قبيل ميوه‌هاي خشك شده، تخمه گل‌آفتاب‌گردان، ميوه‌هاي مغزدار (پسته، گردو، فندق)، غذاهاي بدون نمك، ميوه و سبزيجات تازه استفاده كنيد.‏

‏*‌ از قراردادن چيپس و نوشابه‌هاي گازدار در دسترس كودك خودداري كنيد و خوردن پيتزا را براي خانواده محدود كنيد.

* مطمئن شويد كودك غذا مي‌خورد، زيرا گرسنگي ايجاد تمركز در خانه و مدرسه را براي اين كودكان مشكل مي‌سازد.

* براي كودك خود هنگامي كه به مدرسه مي‌رود، تغذيه مناسبي آماده كنيد.

براي بسياري از كودكان اختلال كمبود توجه/ بيش‌فعالي، دارودرماني جزء جدايي ناپذير برنامه درماني است. دارو درماني براي اين استفاده مي‌شود تا علائم اين اختلال را بهبود بخشد و كودك بتواند به طور موثري به فعاليت ادامه دهد. براي استفاده از داروها موارد زير پيشنهاد مي‌شود:

* از پزشك بپرسيد كودك كي و چگونه بايد دارو را مصرف كند.

* داروها را در مكاني امن در خانه دور از دسترس كودك قرار دهيد.

* از پزشك بپرسيد اگر كودك يك وعده از دارو استفاده نكرد، بايد چه كاري انجام دهيد.

* از يك گزارش هفتگي براي مشخص كردن مصرف دارو استفاده كنيد و گزارش كامل شده را هنگام ملاقات به پزشك بگوييد تا او بتواند ميزان واكنش دارو را مشخص نمايد و درباره هر نوع تاثير جانبي به شما كمك كند.